Lección 1: Conjugación de verbos en presente

Índice
  1. Objetivo de la lección:
  2. Contexto cultural
    1. 1. Estructura verbal en aymara
    2. 2. Conjugación presente: Formas afirmativas
    3. 3. Conjugación presente: Formas interrogativas
    4. 4. Conjugación presente: Formas negativas
    5. 5. Verbos comunes en presente
    6. 6. Diálogos prácticos
    7. 7. Práctica: Ejercicios interactivos
    8. 8. Vocabulario ampliado
    9. 9. Resumen de la lección
    10. 10. Actividad final: Practiquemos
    11. 11. ¡Siguiente lección!

Objetivo de la lección:

Al finalizar esta lección, podrás conjugar verbos en tiempo presente en aymara en sus formas afirmativa, interrogativa y negativa. Comprenderás la estructura aglutinante del aymara y aplicarás conjugaciones en contextos cotidianos como trabajo, estudio y vida comunitaria.

Contexto cultural

En aymara, los verbos son el corazón de la acción comunitaria. Su conjugación refleja la cosmovisión cíclica del pacha (tiempo-espacio), donde el presente (jichha) es un puente entre el pasado (nayra) y el futuro (qhipha). La estructura aglutinante permite expresar ideas complejas en una sola palabra, como aruskipañanakasakipuniwa ("todos debemos mantenernos comunicados"). Un proverbio dice:

"El verbo es la semilla; conjugado bien, da frutos de comunidad."

1. Estructura verbal en aymara

El aymara usa sufijos verbales para indicar persona, tiempo y modo. La raíz verbal nunca cambia.

Pronombres personales:

AymaraEspañol
NayaYo
Juma
JupaÉl/ella
JiwasaNosotros (incluyente)
NanakaNosotros (excluyente)
JumanakaUstedes
JupanakaEllos/ellas

2. Conjugación presente: Formas afirmativas

Sufijos de presente:

  • Naya: -twa
  • Juma: -tawa
  • Jupa: -iwa
  • Jiwasa: -tanwa
  • Jumanaka: -tawa (igual que tú)
  • Jupanaka: -pxa (plural)

Verbo modelo: Saraña (ir)

AymaraEspañol
Nayax sartwaYo voy
Jumax sartawaTú vas
Jupax sariwaÉl/ella va
Jiwasax sartanwaNosotros (incl.) vamos
Jumanakax sartawaUstedes van
Jupanakax sartapxaEllos/ellas van

Nota: Jiwasa incluye al oyente; Nanaka lo excluye.

3. Conjugación presente: Formas interrogativas

Sufijo interrogativo: -ti

Se añade al final de la forma afirmativa.

Verbo modelo: Yatiqaña (aprender)

AymaraEspañol
Nayax yatiqati?¿Yo aprendo?
Jumax yatiqati?¿Tú aprendes?
Jupax yatiqiti?¿Él/ella aprende?
Jiwasax yatiqanti?¿Nosotros (incl.) aprendemos?
Jumanakax yatiqati?¿Ustedes aprenden?
Jupanakax yatiqapxati?¿Ellos/ellas aprenden?

4. Conjugación presente: Formas negativas

Sufijo negativo: janiwa + raíz verbal + -kti

AymaraEspañol
Nayax janiwa yatiqktiYo no aprendo
Jumax janiwa yatiqktatiTú no aprendes
Jupax janiwa yatiqkitiÉl/ella no aprende
Jiwasax janiwa yatiqktantiNosotros (incl.) no aprendemos
Jumanakax janiwa yatiqktatiUstedes no aprenden
Jupanakax janiwa yatiqkpxatiEllos/ellas no aprenden

5. Verbos comunes en presente

Raíz verbalTraducciónEjemplo (Naya)
LurañaHacerNayax luratwa (Yo hago)
Manq’añaComerNayax manq’atwa (Yo como)
YatiqañaAprenderNayax yatiqatwa (Yo aprendo)
IrnaqañaTrabajarNayax irnaqatwa (Yo trabajo)
AruskipañaConversarNayax aruskipatwa (Yo converso)

6. Diálogos prácticos

Diálogo 1: Actividades diarias

A: Kamisaki jilata. ¿Jichhurux kuns luraskta? (Hola hermano. ¿Qué haces hoy?)

B: Nayax irnaqatwa. (Yo trabajo.)

A: ¿Jumax yatiqati? (¿Tú aprendes?)

B: Jisa, nayax yatiqatwa. (Sí, yo aprendo.)

A: Waliki. ¿Jupanakax aruskipapxati? (Bien. ¿Ellos conversan?)

B: Janiwa, jupanakax janiwa aruskipkpxati. (No, ellos no conversan.)

Diálogo 2: En la escuela

Maestra: Kamisaki yatiqirinaka. ¿Nayax qillqatwa? (Hola estudiantes. ¿Yo escribo?)

Estudiantes: Jisa, yatichirix qillqatwa. (Sí, profesora, usted escribe.)

Maestra: ¿Jumanakax yatiqapxati? (¿Ustedes aprenden?)

Estudiantes: Jisa, jiwasax yatiqapxati. (Sí, nosotros aprendemos.)

7. Práctica: Ejercicios interactivos

Ejercicio 1: Completa la conjugación

Conjuga el verbo manq’aña (comer) en presente afirmativo:

  • Naya: __
  • Juma: __
  • Jupa: __
  • Jiwasa: __
    Respuestas: Nayax manq’atwa, Jumax manq’atawa, Jupax manq’iwa, Jiwasax manq’atanwa.

Ejercicio 2: Transforma a negativo

Convierte a negativo:

  • Jumax sartawa__
  • Jupanakax yatiqapxa__
    Respuestas: Jumax janiwa sarktati, Jupanakax janiwa yatiqkpxati.

Ejercicio 3: Crea oraciones

Usa los verbos en presente:

  1. Trabajar (yo): __
  2. Aprender (ellos): __
  3. Conversar (nosotros incl.): __
    Respuestas: Nayax irnaqatwa, Jupanakax yatiqapxa, Jiwasax aruskipatanwa.

8. Vocabulario ampliado

AymaraEspañolUso verbal
LurañatakiPara hacerPropósito de la acción.
YatiqañatakiPara aprenderFinalidad educativa.
AruskipañaConversarDiálogo comunitario.
SarañaIrMovimiento físico o simbólico.
Manq’añaComerNutrición, ritual de compartir.

9. Resumen de la lección

  • Sufijos presente: -twa (yo), -tawa (tú), -iwa (él/ella).
  • Interrogativo: -ti al final.
  • Negativo: janiwa + raíz + -kti.
  • Clave cultural: Los verbos reflejan acción colectiva y reciprocidad.

10. Actividad final: Practiquemos

  1. Conjuga "ir" en presente para "ellos":
    Respuesta: Jupanakax sartapxa.
  2. Escribe "yo no trabajo" en aymara:
    Respuesta: Nayax janiwa irnaqkti.
  3. Pregunta "¿tú conversas?":
    Respuesta: Jumax aruskipati?
  4. Completa: Jiwasax __ (nosotros comemos).
    Respuesta: manq’atanwa.

11. ¡Siguiente lección!

En la Lección 2: Uso de verbos en contexto, aprenderás a aplicar conjugaciones verbales en situaciones reales como el trabajo (irnaqaña), la educación (yatichaña) y los rituales (waxt’aña). Descubrirás cómo los verbos cambian según el contexto social y espiritual.

Recursos adicionales: te los puedes descargar y consultar. ↓

Submit your review
1
2
3
4
5
Submit
     
Cancel

Create your own review

Conjugación de verbos en presente
Average rating:  
 0 reviews

Más Lecciones

Deja una respuesta

Tu dirección de correo electrónico no será publicada. Los campos obligatorios están marcados con *

Subir

Este sitio utiliza cookies para mejorar tu experiencia. Al continuar, aceptas su uso. Leer...